Το πλαίσιο

Μεγάλο μέρος του ερευνητικού προγράμματος αφορά συλλόγους, δηλαδή τυπικές εθελοντικές συσσωματώσεις. Στη διεθνή βιβλιογραφία το θέμα απασχόλησε αρχικά τους ιστορικούς. Οι εθελοντικές συσσωματώσεις συσχετίζονται συνήθως με την ιστορική συγκρότηση της αστικής τάξης και την ανάδυση της αστικής κοινωνικότητας κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα. Τις τελευταίες δεκαετίες πολιτικοί επιστήμονες και ανθρωπολόγοι έχουν επίσης ενδιαφερθεί για τις νέες κυρίως μορφές συλλογικής δημόσιας δράσης, όπως είναι οι μη κυβερνητικές οργανώσεις, ο εθελοντισμός, τα διεθνικά δίκτυα παρέμβασης κ.ά.

Οι μελετητές συμφωνούν ότι οι εθελοντικές συσσωματώσεις διαδραμάτισαν ιστορικά κομβικό ρόλο σε τρεις διακριτές αλλά συναρθρωμένες κοινωνικές διεργασίες: στη συγκρότηση των πολύμορφων αστικών στρωμάτων, στην παγίωση της ηγεμονικής ιδεολογίας που διαχώρισε ερμητικά τη δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα και τέλος στον εννοιολογικό προσδιορισμό της «κοινωνίας» ως διακριτής κατηγορίας.

Κατά τον 20ό αιώνα η φυσιογνωμία και ο κοινωνικός ρόλος των εθελοντικών συσσωματώσεων αλλάζει μαζί με τη νομική θεσμοθέτηση της αυτονομίας τους. Μάλιστα μετατρέπονται σε ένδειξη για την επιτυχημένη εξάπλωση των δημοκρατικών θεσμών. Καθώς πολλαπλασιάζονται ραγδαία και διαφοροποιούνται, εικονογραφούν την ανάπτυξη νέων πεδίων κοινωνικότητας και τη διαμόρφωση νέων πολιτισμικών αντιλήψεων για το χρόνο και το χώρο. Την ίδια περίοδο ενώ η αυτονομία τους κατοχυρώνεται θεσμικά από το εκάστοτε νομικό πλαίσιο, συγχρόνως διατηρούν σχέσεις με το κράτος σε πολλαπλά επίπεδα: του απευθύνουν αιτήματα, αναπτύσσουν δράσεις που το υποκαθιστούν ή συνεργάζονται μαζί του για την αντιμετώπιση «κοινωνικών ζητημάτων», ενώ δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που χρηματοδοτούνται από τα κρατικά ταμεία. Γίνονται μια μορφή οργάνωσης του πληθυσμού των αστικών κέντρων που αποσκοπεί να αντιμετωπίσει μέσα από την οργανωμένη δράση ζητήματα και αιτούμενα που προκύπτουν από την καθημερινή ζωή, τις μνήμες του παρελθόντος ή τις προσδοκίες για το μέλλον.

Στην ελληνική βιβλιογραφία οι εθελοντικές συσσωματώσεις έχουν μελετηθεί κυρίως από ιστορικούς. Κοινά αποδεκτή είναι η σημασία τους στο 19ο αιώνα, τόσο στο ελληνικό κράτος όσο και στις ελληνορθόδοξες κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ή των παροικιών, όπου υποκατέστησαν το κράτος στα πεδία της προνοιακής πολιτικής και της διαχείρισης του κοινωνικού και του εθνικού ζητήματος. Ελάχιστες ιστορικές μελέτες επεκτείνονται στον 20ό αιώνα. Ωστόσο το θεσμικό πλαίσιο που θέτει ο νόμος 281 του 1914 για τους συλλόγους δημιουργεί νέα θεσμικά δεδομένα που ευνοούν τον ραγδαίο πολλαπλασιασμό, τόσο ως προς τον αριθμό τους όσο και ως προς τους σκοπούς και τα πεδία αναφοράς τους.

Στη μελέτη των εθελοντικών συσσωματώσεων σε πιο πρόσφατες περιόδους στρέφονται τα τελευταία χρόνια επίσης ανθρωπολόγοι και πολιτικοί επιστήμονες, εστιάζοντας σε τοπικούς και προσφυγικούς συλλόγους, αλλά και στον εθελοντισμό και τις μη κυβερνητικές οργανώσεις.

Πολύ λιγότερα γνωρίζουμε για τις άτυπες μορφές της δημόσιας κοινωνικότητας στην Ελλάδα του 20ού αιώνα. Τα δίκτυα κοινωνικής παρέμβασης και οι διαφόρων ειδών συλλογικές υποκειμενικότητες που εμφανίζονται στο δημόσιο χώρο κατά τη διάρκεια του αιώνα, διαμορφώνονται, δρουν και διαλύονται με τρόπους που αφήνουν λιγοστά ίχνη. Επομένως ανιχνεύονται δυσκολότερα και απαιτούν εστιασμένες μελέτες στο μικρο-επίπεδο. Το πεδίο εδώ είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου αδιερεύνητο.